Β΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΨΑΛΤΙΚΟ

Β΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΨΑΛΤΙΚΟ

‘‘Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής Τεχνης:

Τα Γένη και Είδη της Βυζαντινής Ψαλτικής Μελοποιίας’’

Αθήνα, 15 – 19 Oκτωβρίου 2003

Αίθουσα Τελετών Πανεπιστημίου Αθηνών

Αμφιθέατρο Εθνικής Τραπέζης (Σοφοκλέους και Αιόλου)

Ξενοδοχείο Κάραβελ

Ψαλτικές Εκδηλώσεις

Ιεροί Ναοί: Προφήτου Ηλιού Παγκρατίου και Αγίου Νικολάου, Καισαριανής - Καθεδρικός ναός Αθηνών

Χρονικό
To Χρονικό του Συνεδρίου (από τον γεν. Γραμματέα του ΙΒΜ, Αχιλ. Χαλδαιάκη)

Θεωρώ λυσιτελή την παρούσα συμπύκνωση των πεπραγμένων αυτής της -επί πενθήμερο (Τετάρτη 15 έως Κυριακή 19 Οκτωβρίου του τρεχοντος έτους) ασχοληθείσης με τα "Γενη και τα Είδη της Βυζαντινής Ψαλτικής Μελοποιίας"- συνάξεως· πρόκειται για μιαν κατά το δυνατόν συνοπτική καταληκτήρια αναφορά, την οποία ο γράφων, υπό την ιδιότητα του γραμματέως της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου, επεχείρησε κατά τη λήξη των εργασιών του συνεδρίου.

Α'. Η οργάνωση

Η οργανωτική επιτροπή του συνεδρίου προέβη εγκαίρως στη σύνταξη και εκτύπω-ση ειδικού ενημερωτικού εντύπου, το οποίο και απεστάλη (κατά μήνα Ιούλιο του ενεστώ-τος έτους) σε ευρυτάτη κλίμακα φιλομούσων αποδεκτών. Στο έντυπο τονιζόταν ότι η συγ-κληση του παρόντος συνεδρίου αποτελεί εκπλήρωση της κατά το πέρας του προηγηθέντος Α' Πανελληνίου Μουσικολογικού Συνεδρίου διατυπωθείσης κοινής δεσμεύσεως· "να καθιερωθεί ως θεσμός η σύγκληση ανά τριετία διεθνούς συνεδρίου, με γενικό πάντοτε θεμα ' Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής Τεχνης', το οποίο θα μπορεί να έχει διττό χαρακτήρα: μουσικολογικό και ψαλτικό-καλλιτεχνικό". Μαζί με το πρωτογενές πρόγραμμα, κατα-γραφόταν εκεί ανοικτή πρόσκληση προς όλους τους επιστήμονες-ερευνητές της θεωρίας και πράξεως της ψαλτικής τέχνης, προς τους πανεπιστημιακούς διδασκάλους, τους μουσικολόγους και τους ψάλτες, να συμμετάσχουν ως ομιλητές στο συνέδριο. Και πράγματι· υπερτεσσαρακονταμελής μουσόλεκτος χορεία, δηλαδή οι σύνεδροι-ομιλητές του εν λόγω συνεδρίου, ανταποκρίθηκαν σ' αυτήν την πρόσκληση, συμπλήρωσαν το συνημμένο στο ενημερωτικό φυλλάδιο δελτίο συμμετοχής και εντός της ορισθείσης προθεσμίας των δύο περίπου μηνών μας εγνωστοποίησαν τη συμμετοχή τους στο συνέδριο, με θέμα σχετικό προς τη μνημονευθείσα θεματολογία.

Β'. Ο σχεδιασμός

Ο σχεδιασμός του συνεδρίου παρουσίασε αυτή τη φορά μιαν ενδιαφέρουσα πρωτο-τυπία· φιλοδόξησε να ικανοποιήσει τόσο την ακραιφνώς επιστημονική μουσικολογική ε-ρευνα, όσο και την μη εξαιρετέα και απολύτως σεβαστή μερίδα των μουσικολογούντων πρωτοψαλτών και των λοιπών μουσικοδιφών. Αλλά και μία ακόμη παράμετρος, η με καλλιτεχνικές αξιώσεις πρακτική ψαλτική έκφραση, δεν έμεινε εκτός του οργανωτικού προγραμματισμού μας. Γι' αυτό και το συνέδριο αναπτύχθηκε κατά τριπλή διαστρωμάτωση· προβλέφθηκαν τρεις, αμιγώς επιστημονικού χαρακτήρος, πρωινές συνεδριάσεις, εκάστη των οποίων (βάσει της εξ αρχής ορισθείσης θεματολογίας) αφιερώθηκε και σε διαφο-ρετικό κάθε φορά γένος της ψαλτικής μελοποιίας. Επιπροσθέτως, σε δύο απογευματινές συνάξεις, δόθηκε η δυνατότητα να παρουσιασθούν επί δίωρον ποικίλες ελεύθερες, τρόπον τινά, ανακοινώσεις, όχι κατ' ανάγκην σχετικές προς τη γενικώτερη θεματική του συνε-δρίου. Τελος, για το βράδυ προγραμματίσθηκαν ψαλτικές εκδηλώσεις, από ειδικώς προσκληθέντες και μετακληθέντες χορούς ψαλτών, με την παρουσίαση μουσικού προγράμματος συστοίχου προς τη θεματολογία του συνεδρίου.

Γ'. Τα πεπραγμένα

Κατά τις παρουσιασθείσες στο εν λόγω συνέδριο ανακοινώσεις επισημάνθηκαν τα εξής· στην τελετή της επίσημης ενάρξεως, το εσπέρας της Τετάρτης στη μεγάλη αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών, ακούσαμε τη θεμελιακή, θα έλεγα, εισήγηση του καθηγητού Γρηγορίου Στάθη, με θέμα· "Προσδιορισμός των Γενών της Βυζαντινής Ψαλτικής Μελοποιίας", μέσω της οποίας οικοδομήθηκε αναμφίβολα η πρώτη στερρή βάση για τη λεπτομερέστερη ανάπτυξη των επί μέρους ζητημάτων, εφ' όσον ο λόγος στη συνέχεια περιεστράφη στα τρία γένη της ψαλτικής μελοποιίας (παπαδικό, στιχηραρικό και ειρμολογικό) καθ' έκαστον:

1 Στη θεματική ενότητα του παπαδικού γένους μελοποιίας παρουσιάσθηκαν οκτω ενδιαφέρουσες πρωτότυπες εισηγήσεις, σχετικές με συγκεκριμένα είδη ψαλμωδίας (για τον Ακάθιστο Ύμνο μίλησε η κ. Φλώρα Κρητικού, για τα Χερουβικά οι κκ. Κωνταντίνος Καραγκούνης και Αντώνιος Κωνσταντινίδης, για τα Κρατήματα ο κ. Γρηγόριος Αναστασίου και για τον πολυέλεο ο γράφων), ενώ συμπληρωματικά λειτούργησαν και οι ανακοινώσεις του κ. Δημητρίου Μπαλαγεώργου, για τη μελική μεταχείριση των ψαλμών των ακολουθιών του βυζαντινού κοσμικού τυπικού της Μεγάλης Εκκλησίας, της κ. Ευαγγελίας Σπυράκου, για τις προερχόμενες από τους χειρογράφους κώδικες της λεγομένης Παπαδικής πληροφορίες για τα οφφίκια του πρωτοψάλτου και του δομεστίκου, αλλά και η εισήγηση της κ. Μαρίας Αλεξάνδρου, που προσέφερε μιαν αδρομερή ανασκόπηση των καταγεγραμμένων ερευνητικών τάσεων γύρω από το μείζον θέμα της εξηγήσεως του παπαδικού μέλους.

2. Στη θεματική ενότητα του στιχηραρικού γένους μελοποιίας παρουσιάσθηκαν εννέα ανακοινώσεις. Ζωηρό ενδιαφέρον προκάλεσαν οι απόψεις αφ' ενός μεν του κ. Ιωάννη Αρβανίτη, σχετικά με τη δυνητική διττή εξηγητική προσέγγιση του στιχηραρικού με-λους, αφ' ετέρου δε του καθηγητού Αντωνίου Αλυγιζάκη, ο οποίος -βάσει μουσικολειτουρ-γικού προβληματισμού- προέτεινε υιοθέτηση νέας ορολογίας· ως συστήματα τροπαρίων, συστήματα μελών και συτήματα ήχων περιγρ?φονται ορθότερα, κατά την άποψή του, τα τρία γένη μελών, εφ' όσον από την έρευνά του δεν τεκμηριώνεται η ύπαρξη του παπαδικού γένους. Οι υπόλοιποι ομιλητές ασχολήθηκαν με ειδικώτερα, πλέον εξειδικευμένα, ζητή-ματα· λόγου χάριν, ο καθηγητής Christian Troelsgard με την παράδοση του παλαιού στι-χηραρίου, η καθηγήτρια Gerda Wolfram με τις στιχηραρικές συνθέσεις Γαβριήλ του ιε-ρομονάχου και ο Nicolae Gheorghita με τη νουθεσία προς μαθητάς Παναγιώτου του νέου Χρυσάφη. Ο κ. Θωμάς Αποστολόπουλος και ο π. Κωνσταντίνος Τερζόπουλος μας προσέφεραν μια λεπτομερή ξενάγηση, ο μεν στο Δοξαστάριο-Αναστασιματάριο Πετρου λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου, ο δε στην Ανθολογία Στιχηραρίου Κωνσταντίνου του πρωτο-ψάλτου, ενώ ο κ. Παύλος Χατζηπαππάς επεχείρισε μιαν ενδελεχή αναφορά στις σχετικές έντυπες εκδόσεις, εξετάζοντας τα είδη και τις μορφές των στιχηρών στα μουσικά βιβλία του ιθ' και του κ' αιώνος. Τελος, ο κ. Εμμανουήλ Γιαννόπουλος προβλημάτισε δημιουργικά την ομήγυρη των συνέδρων πάνω στη σχέση του υμνογραφικού λόγου προς την εκάστοτε επιλεγομένη μουσική επένδυσή του, παρ' ότι η ανάγκη διορθώσεως των συχνά απαντών-των σε στιχηρά ιδιόμελα η προσόμοια προβλημάτων αδοκίμων χωρισμών φράσεων, παραnονισμών, ακόμη και ελλειπτικών κειμένων αντιμετωπίσθηκε με μεγάλη επιφύλαξη.

3. Στη θεματική ενότητα του ειρμολογικού γένους μελοποιίας παρουσιάσθηκαν έξι ανακοινώσεις· επ' αυτών επισημαίνω τις λεπτολόγες αναφορές του π. Σπυρίδωνος Αν-τωνίου στην παράδοση του μέλους των αυτομέλων και του κ. Γεωργίου Κωνσταντίνου στις κατά χρωματικούς ήχους μελοποιήσεις των ειρμών. Ο κ. Γεώργιος Χατζηθεοδώρου παρέδωκε μιαν εποπτική μνεία για το ειρμολογικό μέλος στην έντυπη και προφορική πα-ράδοση, ενώ η ανακοίνωση του κ. Αντωνίου Χατζοπούλου μας επεσήμανε και ορισμένες παιδαγωγικές διαστάσεις της γενικώτερης θεματολογίας του συνεδρίου· πως προβλεπόταν η διδασκαλία των γενών μελοποιίας στα αναλυτικά προγράμματα και στους κανονισμούς των πατριαρχικών μουσικών σχολών· σχετική ήταν εν μέρει, αν και ειδικώτερη, και η εισήγηση του κ. Χριστοδούλου Βασιλειάδη, ?που παρουσιάσθηκε επιπροσθέτως και ένας κυπριακός μουσικός κώδικας Καλοφωνικού Ειρμολογίου. Τελος, ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης έθιξε εν κατακλείδι του συνεδρίου το απολύτως ενδιαφέρον θέμα της εξηγήσεως του Ειρμολογίου Μπαλάση ιερέως και νομοφύλακος, όπως αποτυπώνεται στον αγιορειτικό κώδικα Κουτλουμουσίου 440.

4. Ως προς τις κατά τις απογευματινές συνάξεις παρουσιασθείσες, είκοσι συνολικά, ολιγόλεπτες εισηγήσεις, διακρίνω τις εξής βασικές ενότητες παρεμβάσεων:

α'. Αναφορά σε ειδικά διαστηματικά η και σε σημειογραφικά ζητήματα της ψαλτικής τέχνης.

Για την πρώτη περίπτωση σχετικές ήταν οι εισηγήσεις του καθηγητού Χαραλάμπους Σπυρίδη, του κ. Δημητρίου Σουρλατζή και εν μέρει του κ. Αθανασίου Καραμάνη, ενώ στη δεύτερη παράμετρο υπενθυμίζω την παρέμβαση του κ. Δημητρίου Νεραντζή, αλλά και τις παρουσιαθείσες από τους κκ. ?ω?ννη Σο?κη κα? Βελισσ?ριο Γκεζερλ? μεθ?δους στοιχειοθεσίας μουσικών κειμένων μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή.

β'. Ενασχόληση με συγκεκριμένα, αισθητικού χαρακτήρος, θέματα της μουσι-κης επιστήμης.

Λογου χάριν, η ψαλτική έκφραση του Ιακώβου Ναυπλιώτου, που παρουσιάσθηκε από τον κ. Θεόδωρο Βασιλείου, ή η μορφολογική ανάλυση των δοξαστικών του β' ήχου του Δοξασταρίου Ιακώβου του πρωτοψάλτου, που παρουσιάσθηκε από τον κ. Ανδρέα Λανάρα, ακόμη και η περί ρυθμού αναφορά του κ. Πολυχρόνη Νταλάση.

γ'. Παρουσίαση δεδομένων τρέχουσας μουσικολογικής ερεύνης.

Όπως ο εντοπισμός ενός ακόμη αυτογράφου Αθανασίου του δομεστίκου, από τον κ. Μιχαήλ Στρουμπάκη, η και η αναφορά στη ρουμανική μουσική παράδοση, ιδίως με επί-κεντρο τη μονή της Πούτνας, από τον κ. Traian Ocneanu.

δ'. Επισήμανση εξειδικευμένων θεωρητικών διδασκαλιών.

Για παράδειγμα, η παρέμβαση του κ. Μιλτιάδη Παππά, σχετικά με το προς διδα-σκαλία της ψαλτικής αρμοδιώτερο μουσικό όργανο, αλλά και η περιγραφή του θεωρητι-κου πονήματος Παναγιώτου του Αγαθοκλέους, από τον κ. Ιωάννη Παπαχρόνη.

Ιδιαίτερα πρέπει να τονισθεί η παρουσία σ' αυτές τις απογευματινές παρεμβάσεις μιας ομάδος νέων ερευνητών μουσικολόγων, υποψηφίων διδακτόρων βυζαντινής μουσικο-λογίας στα μουσικά τμήματα των πανεπιστημίων Αθηνών και Μακεδονίας, οι οποίοι παρουσίασαν αποτμήματα της σχετικής ερεύνης τους· αξίζει, νομίζω, να μνημονευθούν αναλυτικά, ονομαστικά και κατά τους τίτλους των παρεμβάσεών τους:

• Γεώργιος Ζησιμος: Η ψαλτική παράδοση κατά τον ιζ' αιώνα στη μονή Ιβήρων.
• Ιωάννης Λιάκος: Θεσσαλονικείς μελουργοί του ιδ'-ιε' αιώνος.
• Σεβαστή Μαζέρα: Τα μεγαλυνάρια θεοτοκία της ψαλτικής τέχνης.
• Γεώργιος Σμάνης: Εξωτερικό μέλος.
• Βασίλειος Βασιλείου: Το "νέο αργό στιχηραρικό" είδος μελοποιίας.
• Γεώργιος Πατρώνας: Διδακτική-παιδαγωγική της βυζαντινής μουσικής.

Η ευμέθοδη, συστηματική και τεκμηριωμένη προδρομική έκθεση των πορισμά-των της ως τώρα ερεύνης τους, προοιωνίζεται αναμφίβολα την ευδόκιμη μελλοντική ανέλιξή τους και δημιουργεί ευλόγως χρηστές ελπίδες, τόσο στους επιβλέποντες καθηγητές τους, στον κ. Γρηγόριο Στάθη και στον κ. Αντώνιο Αλυγιζάκη, όσο και στο σύνολο της βυζαντινομουσικολογικής επιστημονικής κοινότητος.

5. Τελειώνω με δυό λόγια για τις βραδινές ψαλτικές εκδηλώσεις. Την Παρασκευή είχαμε την σπάνια, πραγματικά, ευκαιρία να ακούσουμε αμφοτέρους τους χορούς των παλαιφάτων ιεροψαλτικών σωματείων Θεσσαλονίκης και Αθηνών. Χωρίς υπερβολή, η από μνήμης χοραρχία του άρχοντος πρωτοψάλτου κ. Αθανασίου Καραμάνη, παλλομένη από νεανικό, στην κυριολεξία, σφρίγος, ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία για όλους μας. Αλλά και για τον αθηναϊκό χορό πρέπει ιδιαίτερα να χαιρετισθεί η άρτια ψαλμώδηση του στι-χηρού ιδιομέλου του παλαιού βυζαντινού αναστασιματαρίου Δεύτε, λαοί, υμνήσωμεν, ακό-μη και η συμπερίληψη στο πρόγραμμα του σπάνια ψαλλομένου διστίχου πολυελέου Δούλοι, Κυριον Γρηγορίου του πρωτοψάλτου σε ήχο τρίτο. Το βράδυ της Πεμπτης η Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία του Λυκούργου Αγγελόπουλου έδωσε μιαν από τις πλέον προσεγμένες παραστάσεις της· αν και δύσκολα μπορεί κανείς να ξεχωρίσει κάποιο από τα ψαλέντα μέλη, δεν είναι δυνατόν να αποσιωπηθεί η, με καταπλήσσουσα ακρίβεια, ευφωνική και εύρυθμη απόδοση του εκ του βυζαντινού στιχηραρίου ιδιομέλου του β' ήχου Ότε τω Σταυρώ. Την εικόνα των παρουσιασθέντων χορών ψαλτών συμπλήρωσε ο κατά την έναρξη του συνεδρίου (και υπό τη χοραρχία του γράφοντος) εμφανισθείς χορός των Μαϊστόρων της Ψαλτικής Τέχνης, που προς τοις άλλοις απέδωσε και ένα μάθημα-σύμβολο της ευκταίας αέναης μαθητείας μας στη μουσική επιστήμη· τη μέθοδο του νέου Χρυσάφη Ο θελων μουσικήν μαθείν, κατ' εξήγηση του Γρηγορίου Στάθη.

6. Ο χορός των Mαϊστόρων της Ψαλτικής Τεχνης πρωτοστάτησε και κατά την καταληκτήρια του συνεδρίου πανηγυρική αρχιερατική θεία Λειτουργία, στον ιερό μητροπολιτικό ναό Αθηνών, ιερουργούντος του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Χριστοδούλου· υπό τη χοραρχία του καθηγητού Γρηγορίου Στάθη έψαλε από το δεξιό αναλόγιο του καθεδρικού ναού, του ευωνύμου χορού καταληφθέντος από την υπό τη διεύθυνση του κ. Εμμανουήλ Σουργιαδάκη Βυζαντινή Δημοτική Χορωδία Ηρακλείου Κρήτης. Αμφότεροι οι χοροί απέδωσαν τα επιλεγμένα για τον όρθρο και τη θεία Λειτουργία μέλη με ζηλευτή τεχνική αρτιότητα. Μνημονεύω ιδιαίτερα· από μεν την ακολουθία του όρθρου: το μέλος της γνωστής ευχής Τον δεσπότην και αρχιερέα ημών, που εψάλη πλήρες κατά δίχορη εκδοχή, τη σπανιώτατα ερμηνευομένη, συντετμημένη από τον Γεώρ-γιο Ραιδεστηνό, σύνθεση του Ζ' εωθινού, την σε πρώτο ήχο μελωδικωτάτη δοξολογία Παρθενίου ιερομονάχου του Μετεωρίτου και τη μεγαλοπρεπεστάτη εκτός του βήματος ένδυση του αρχιεπισκόπου υπό τους αρμονικούς ήχους του οφειλομένου στον μαΐστορα Ιωάννη τον Κουκουζέλη πρωτογενούς μέλους του Άνωθεν οι προφήται· από δε την ακολουθία της θείας Λειτουργίας: τη ρυθμικωτάτη ενότητα των Τυπικών και των Μακαρισμων, το περίφημο Τρισάγιο-Δυναμις Ξενου πρωτοψάλτου του Κορώνη, το θαυμάσιο αργό Χερουβικό του πρώτου ήχου κατά μέλος Γρηγορίου του πρωτοψάλτου, αλλά και την κατά τον ασπασμόν ψαλλομένη σε δεύτερο ήχο, άγνωστη εν πολλοίς, σύνθεση Ιωάννου του πρωτοψάλτου· Πατέρα, υιόν και άγιον πνεύμα. Το κατά το πέρας της θείας Λειτουργίας ψαλέν "μνημόσυνο πάντων των απ' αιώνος ευαρεστησάντων και ψαλάντων τω Θεώ και τοις θαυμασίοις αυτού, εν ταις αγίαις εκκλησίαις, εν πόλεσι και χωρίοις και ερημίαις και ασκητηρίοις και απανταχού γης" απετέλεσε συγκινητική όντως κατακλείδα του εν λόγω Β' Διεθνούς Μουσικολογικού Συνεδρίου, που κατά την ορθόδοξη θεολογική διδασκαλία "συνήψε εις εν" τους κατά τη στρατευομένη και κατά τη θριαμβεύουσα εκκλησία χορούς των φθεγγομένων τον "των εορταζόντων καθαρόν ήχον, των βοώντων απαύστως το· Κύριε, δόξα σοι".

* * *

Ταύτα ενεπνεύσθη και συν Θεώ απεπειράθη να βάλει σε πράξη η οργανωτική επιτροπή του εν λόγω συνεδρίου. Θα κλείσω δανειζόμενος μιαν από τις ποιητικότερες, πιστεύω, καταληκτήριες αποστροφές που ακούσθηκαν κατά το συνέδριο·

Ηδυνθείη αυτώ τε και υμίν η διαλογή ημών,

ημείς δε ευφρανθησόμεθα επί τω Κυρίω